Volksverhalen, sprookjes, fabels, sagen
Verschillende groepen volksverhalen in kinderboeken
Als je naar de vorm van de mondelinge verhalen kijkt zijn er een paar bekende grote, bekende groepen te herkennen: sprookjes; fabels; sagen; mythen; legenden; raadselverhalen; religieuze verhalen; wijsheidsverhalen; broodjeaapverhalen.
De grenzen van deze verhalen zijn moeilijk te bepalen, maar met de term volksverhalen kunnen we de meeste vormen al in één grote smeltkroes mikken. Overigens doorkruisen de populaire verhalen makkelijk landen, talen en culturen. Je ziet ze dan vaak met een ander jasje en een iets andere hoofdpersoon weer opduiken.
Andere manieren om naar verhalen te kijken
- Uit welke cultuur of land afkomstig?
- In welke tijd zijn de verhalen ontstaan?
- Over welk thema gaat het verhaal?
- Voor welke leeftijd is het verhaal geschikt?
- Verhalen voor een speciale gelegenheid, bijvoorbeeld kampvuurvertellingen, feestverhalen, geboorte, dood, rouwverwerking en loslaten.
- Verzonnen of echt gebeurd?
- Verhalen met steeds dezelfde hoofdpersonen, bijvoorbeeld de spin Anansi, Nasreddin Hodja, Reinaart de Vos, Broer Konijn, Koning Arthur enz.
Kenmerken van volksverhalen met internetbronnen
De opkomst van het internet heeft gezorgd voor een enorm groot aanbod aan volksverhalen. De verhalen op internet lezen is nogal eens minder fijn dan in een boek, maar het grote voordeel is dat ze steeds 'verkrijgbaar' zijn, en dat is het grote nadeel van de huidige boekenbestanden.
Ik zet even in het kort een paar kenmerken van verschillende types volksverhalen neer. Voor meer uitgewerkte definities kun je op deze kunst- en cultuursite terecht.
Volksverhaal
Een volksverhaal is eigenlijk gewoon een mondelinge vertelling die steeds doorverteld wordt aan anderen. Het is tegelijkertijd een verzamelnaam voor een uitgebreid scala aan verhalen die oorspronkelijk mondeling verteld werden/worden. Veel van die verhalen zijn later weer op schrift gesteld, worden gelezen door vertellers, en krijgen dan weer een nieuw leven ingeblazen.
Verschillende vormen van volksverhalen worden hieronder verder uitgewerkt.
De Volksverhalen Almanak
De Volksverhalen Almanak heeft een geweldige site waar je heel veel vindt en ook nog op feesten, landen en onderwerpen kunt zoeken. Er staan wel veel advertenties op de site waardoor het minder prettig leest, maar - zoals gezegd - het aanbod aan verhalen is heel groot.
Vooral het gedeelte over feesten is zeer uitgebreid. De feesten hebben veelal een religieuze achtergrond en zijn gekoppeld aan specifieke dagen in het jaar. De verhalen zijn internationaal.
Maarten Sprenger heeft een fraaie symbaloo (verzamelpagina op onderwerp) van deze site gemaakt: Symbaloo Volksverhalen Almanak
Verhalenbundels voor kinderen
Hier volgen een aantal verhalenbundels waarbij beroemde verhalen bewerkt zijn voor kinderen. Het voordeel van die voorbewerking door kinderboekenauteurs is dat je van hun werkwijze kunt leren bij het vertellen van verhalen uit je hoofd.
In veel bibliotheken kun je de volksverhalen, sprookjes, fabels en mythen vinden in de taal- en letterkunderubriek rond de sisorubrieksnummer 860. Op de jeugdafdeling zit daar een split in: AJ 860 zijn verhalen voor kinderen tot ongeveer 9 jaar; J 860 zijn verhalen vanaf 9 jaar.
De keuze van verhalenbundels is best groot, maar ik wil er een paar bruikbare bundels even uitlichten. Een aantal bundels zijn op papier moeilijk verkrijgbaar maar als E-book soms weer wel beschikbaar.
Speciaal voor jonge kinderen
Prima bewerkingen van bekende sprookjes en fabels in hedendaagse taal en... met mooie illustraties.
O, mijn lieve Augustijn : klassieke sprookjes opnieuw verteld voor kinderen/ Jacques Vriens
Grootmoeders grote oren: dertig klassieke sprookjes opnieuw verteld / Jacques Vriens
De sprookjesverteller / Thé Tjong-Khing. Thé Tjong-Khing, een uitzonderlijk goede illustrator, heeft later sprookjes ook qua tekst hertaald voor kinderen van deze tijd. Het zijn allemaal prachtige bewerkingen geworden.
Fantastische fabels / Brian Wildsmith
De Nederlandse Volksverhalenbank (Meertensinstituut)
In de Nederlandse Volksverhalenbank van het Meertensinstituut zijn meer dan 40.000 Nederlandse volksverhalen opgenomen. Je kunt er op onderwerp en type volksverhaal zoeken. De meeste verhalen zijn lokaal en historisch getint.
De Vlaamse Volksverhalenbank
Een soortgelijke opzet als de Nederlandse volksverhalenbank, maar De Vlaamse Volksverhalenbank is minder uitgebreid. Er zitten ook goede zoekmogelijkheden op de site en heel fijn... je kunt een aantal verhalen ook beluisteren.
Worldstories (UK): meertalige volksverhalen
Als we het over internationaal hebben: Groot-Brittannië heeft een fantastische openbare site van verhalen voor kinderen: Worldstories. Het idee erachter is om kinderen die achterstanden of beschadigingen hebben opgelopen vrije toegang te geven tot korte verhalen. Je kunt hier veel verhalen lezen, in MP3 downloaden of streaming afspelen... en dat allemaal in veel verschillende talen naar keuze! De openingspagina geeft je meteen de kans om naar verhalen van je eigen moederland te gaan.
American folklore
Bij de migraties van allerlei volkeren naar de Verenigde Staten migreerden ook hun volksverhalen mee. Mexicaans, Indiaans, Iers, Afrikaans, Frans: een prachtige rijke mix aan volksverhalen: American Folklore.
Voor oudere kinderen
De sprookjes van Grimm / Jakob en Wilhelm Grimm
Beroemde, zeer uitgebreide bundel Duitse sprookjes, verzameld en bewerkt door de gebroeders Grimm. Behoord inmiddels tot het werelderfgoed. Krachtige verhalen waarbij de hoofdpersonen alle gevaren overwinnen.
Sprookjes en verhalen / Hans Christian Andersen
Met oa. De nieuwe kleren van de keizer; De Chinese nachtegaal; Het tinnen soldaatje; Het meisje met de zwavelstokjes.
Ook de verhalen van Andersen zijn in het werelderfgoed opgenomen.
Andersen heeft zijn sprookjes zelf verzonnen. Ze zijn poëtischer dan bij Grimm, maar ze missen - wat mij betreft - de vrolijke vechtlust om in het leven te slagen.
Sprookjes van Moeder de Gans / Charles Perrault
Franse sprookjes, verzameld en bewerkt door Charles Perrault. Bevat oa. De gelaarsde kat, Assepoester, Klein Duimpje en de gruwelijke vertelling van Blauwbaard.
Sprookjes uit 1001 Nacht
Een grote verzameling sprookjes uit de Arabische wereld die eind 18e in verschillende Westeuropese landen vertaald werden. De sprookjes vallen binnen één groot raamwerk. De vertelster is steeds Sheherazade die een nacht met haar sultan probeert te overleven door hem met haar vertellingen te boeien en nieuwsgierig te maken. Voor kinderen zijn de verhalen van Ali Baba, Aladin en de wonderlamp en Sinbad de zeeman het bekendst en deze zijn oorspronkelijk helemaal niet uit deze verzameling afkomstig!
Er zijn wel wat kinderbewerkingen van de Arabische sprookjes, maar die vind ik niet zo sterk. De beste vertalingen zijn van Richard van Leeuwen, maar dan wordt meteen duidelijk dat veel van deze sprookjes meer geschikt zijn voor pubers en volwassenen.
Sprookje
Het sprookje is de bekendste vorm mondeling overgeleverde verhalen. In een sprookje is het niet duidelijk in welke tijd het verhaal zich afspeelt, en de locatie is ook tamelijk vaag: een land ver weg, een groot bos, achter de bergen. Magie speelt nogal eens een grote rol, de hoofdpersoon start met grote moeilijkheden; overwint met vriendelijke hulp en slimheid de boze buitenwereld... en dat meestal in drie verschillende fases.
Binnen het onvoorstelbare grote aanbod aan sprookjes wordt meestal een grote tweedeling gehanteerd: "echte" sprookjes en cultuursprookjes.
De "echte" sprookjes zijn mondeling verteld en door verzamelaars of bewerkers op schrift gezet. Beroemde bundels zijn:
De sprookjes van Grimm / Gebroeders Grimm (grote verzameling uit Duitsland).
Alle teksten van de sprookjes van Grimm (in veel talen!): Grimmstories.com
De sprookjes van Grimm zijn opgenomen in de Werelderfgoedlijst voor documenten van de UNESCO ("Memory of the world")
Sprookjes van Moeder de Gans / Charles Perrault (verzameling uit Frankrijk).
Bekende sprookjes: De gelaarsde kat, Assepoester, Klein Duimpje en de gruwelijke vertelling van Blauwbaard.
Sprookjes-uit-duizend-en-een-nacht (grote verzameling uit Arabische landen).
Bekende sprookjes: Ali Baba en de veertig rovers, Aladdin en de wonderlamp en Sinbad de zeeman.
Cultuursprookjes
Bij een cultuursprookje is er een schrijver die de kenmerken en de opbouw van de echte sprookjes overneemt en met dat recept zelf nieuwe sprookjes verzint. Beroemde voorbeelden:
De serie Volksverhalen uit kleurrijk Nederland
Fraaie reeks boeken uit de met verschillende centrale thema's als: List & bedrog; Reizen; Feesten; Dieren; Draken. Bijzonder is dat ieder deel is onderverdeeld in verhalen uit de Indiase, Surinaamse, Nederlandse, Chinese, Indonesische en Marokkaanse verteltraditie. Wat mij betreft een klassieke serie, maar die is niet meer zo makkelijk te verkrijgen.
De verhalenboom : verhalen uit alle windstreken voor kinderen van 5 tot 99 jaar
Schrijvers: Diana Lebacs, Diana; Noni Lichtveld; Agnes van Montfoort en Bernice Boermans
Multiculturele bundel met aardige verhalen. Oa. Caribische, Turkse, Nederlandse, Afrikaanse, Arabische en Indonesische verhalen met bekende hoofdpersonen als Anansi, Nasreddin Hodja enz.
Beroemde verhalen over schurken & superhelden / Tony Bradman
Verzameling van tien verhalen over schurken en helden, zoals Ali Baba, Robin Hood, Willem Tell en Hercules. Met gekleurde tekeningen. Vanaf ca. 9 jaar.
Helden en boeven / Tony Bradman
Verzameling van tien verhalen over schurken en helden, zoals Odysseus, Robinson Crusoë, Beowulf, Gulliver en Alexander de Grote. Vanaf ca. 9 jaar.
Sprookjes van Andersen / Hans Christian Andersen. Bekende sprookjes: De nieuwe kleren van de keizer; De Chinese nachtegaal; Het lelijke jonge eendje; Het meisje met de zwavelstokjes. De meeste sprookjes van Andersen zijn... diep tragisch!
Hier alle Sprookjes van Andersen, je kunt zelfs de teksten in meerdere talen kiezen door rechtsboven op de vlag van een land te klikken!
De sprookjes van Hans Christian Andersen zijn opgenomen in de Werelderfgoedlijst voor documenten van de UNESCO ("Memory of the world")
De sprookjes van Oscar Wilde. Zijn bekendste sprookje is: De gelukkige prins. Ook bij Oscar Wilde schemert steeds een diepe tragiek door in zijn sprookjes.
De sprookjes van Wilhelm Hauff. Achtergrondinformatie. Bekende sprookjes: De geschiedenis van de Kleine Moek; Het verhaal van de afgehouwen hand.
De sprookjes van Hauff zijn sfeervol, maar wel veel langer dan de "echte" sprookjes.
Hoe Aap en zijn 99 familieleden door Vuurvlieg verslagen worden / George Shannon
Deze weinig bekende bundel verdient meer aandacht. Het zijn korte, vreemde raadselverhalen uit allerlei culturen. Ze zijn heerlijk om een klas kinderen aan het nadenken te zetten. Vanaf ca. 9 jaar.
De tien vingers van Sedna : mythen en sagen uit de hele wereld / Anthony Horowitz
Bundel met negentien bewerkte mythen en sagen uit verschillende landen. Vanaf ca. 14 jaar.
Sprookjes uit Malula / Rafik Schami
De Syrische verhalenverteller Rafik Schami heeft een prachtige verhalenbundel gemaakt met Arabische volksverhalen. De cynische vertelling Reinaart de Vos die op pelgrimstocht gaat is een van mijn lievelingsverhalen. Vanaf ca. 14 jaar.
Fabels voor kinderen
De fabels van Aesopus / Ayano Imay
Met veertien fabels voor jonge kinderen met oa. De leeuw en de muis; De haan en de leeuw; Het valse kauwtje.
De hond, de haan en de jakhals / Beverly Naidoo
Zestien Afrikaanse dierenverhalen over onder meer een schildpad die wil vliegen als een vogel. De verhalen zijn bewerkingen van de fabels van Aesopus. Voor jonge kinderen. jaar.
Boven in een groene linde zat een moddervette haan : de 75 mooiste fabels / Maria van Donkelaar
75 op rijm gezette fabels. Voorlezen vanaf ca. 7 jaar, zelf lezen vanaf ca. 9 jaar. Bekroond met het Gouden Penseel (2009).
Veertig fabels van de Griekse dichter Aesopus worden naverteld en eindigen met een wijze les. Voorlezen vanaf ca. 6 jaar, zelf lezen vanaf ca. 8 t/m 11 jaar.
Chinese sprookjes en volksverhalen
China is een enorm land met een heel eigen cultuur. Ik ken relatief weinig sprookjes en volksverhalen die in het Nederlands zijn vertaald. Hier toch wat voorbeelden:
De Cedar gallery
Mei li-site
Volksverhalen Almanak
Fabel
Een kort, verzonnen verhaal met een praktische levensles. In veel verhalen staat de tekst op rijm en spelen dieren met menselijke trekjes de hoofdrol. Achtergrondinformatie over fabels.
De bekendste fabels:
De fabels van Aesopus, een Griekse dichter. Zijn fabels zijn bewerkt en doorgegeven door Jean de La Fontaine. Bekende fabels van Aesopus: De raaf en de vos; De krekel en de mier; De leeuw en de muis.
De fabels van Jean de la Fontaine. Jean de La Fontaine was een Franse schrijver/dichter met veel belangstelling voor de klassieke oudheid. Zijn bekendste fabels zijn in feite bewerkingen van verschillende schrijvers uit de klassieke oudheid, zoals die hierboven bij Aesopus genoemd. Een andere bekende fabel: De haas en de schildpad.
De La Fontaine heeft in zijn tijd ook al de Panchatantra uit India bestudeerd. Velen beschouwen de Panchatantra als de oerbron van het fabelgenre.
Indiase fabels uit de Panchatantra (achtergrondinformatie). Veel Indiase fabels zijn op internet gezet: een heerlijke verzameling, weliswaar in het Engels, maar toch...
Een ander bijzonder kenmerk is dat binnen één fabel soms een aantal andere fabels opgenomen zijn die - zoals de bekende Russische matroesjkapoppetjes - netjes in elkaar passen.
Luister en huiver: griezelverhalen voor donkere nachten / Maria van Donkelaar & Martine van Rooijen
Sage
Een sage is een regionaal volksverhaal met geheimzinnige, bijgelovige gebeurtenissen die een historische kern hebben. De verhalen zijn meestal fragmentarisch en lopen dikwijls slecht af. In kinderboeken komen de sagen nauwelijks aan bod. Het vrouwtje van Stavoren en De Vliegende Hollander zijn daar een uitzondering op.
Uitgebreidere achtergrondinformatie over de sage.
Het Vrouwtje van Stavoren: zij verspilt kostelijk graan en moet dat lelijk bezuren. Achtergrondinformatie over Het Vrouwtje van Stavoren.
Het verhaal van Het Vrouwtje van Stavoren.
De internationale bekendste Nederlandse sage: De Vliegende Hollander (The Flying Dutchman)
De Vliegende Hollander: over een spookschip uit Terneuzen dat als straf van God eeuwig op zee moet varen met een bemanning die levend noch dood is. Als je dat spookschip tegen komt - dat tegen de wind in zeilt - , dan loopt het meestal slecht met je af. Een internationaal bekend verhaal met veel variaties. Ook een inspiratiebron voor menige film, zoals The pirates of the Carribean.
Hier het verhaal van De Vliegende Hollander.
Bij velen gaat er wel een heel ander belletje rinkelen bij 'The Flying Dutchman': ze hebben het dan over ... de kopbal van Robin van Persie tegen Spanje, of de turner Epke Zonderland.
Legende
De oorspronkelijke kern van een legende is eigenlijk religieus: er komen heiligen in voor, heilige voorwerpen of martelaars. Kijk ook bij de tab Religieuze verhalen.
Het is begrip legende is nu als zodanig verwaterd: het wordt nu opgevat als een aan plaats gebonden volksverhaal met een vage historische kern. In de meeste verhalenbundels wordt er gesproken over 'sagen en legenden', of 'mythen en legenden' en dat maakt het onderscheid nog wat dubieuzer. Voor de moderne betekenis van het woord legende zou ik tegenwoordig een legende omschrijven als 'een verhaal van stad en streek.'
