Wat is vertellen?
Het verschil tussen vertellen, voorlezen, reciteren en toneelspelen
Mijn website gaat vooral over vertellen: maar wat is dat eigenlijk? In mijn opvatting is vertellen een verhaal uit je hoofd laten horen waarbij je als verteller de vrijheid hebt om eigen kleur en details aan het verhaal te geven. Ook krijgt je publiek de kans om te reageren en kan het zijn dat je zelf met het publiek in gesprek gaat over je verhaal.
In de Nederlandse taal spreek je over ''uit het hoofd vertellen". In de Engelse taal spreek je over "by heart", wat eigenlijk veel nauwkeuriger uitdrukt waar het een verteller om te doen is. Je wilt met een verhaal je publiek met hoofd en hart boeien. De emotie speelt een grote rol, je deelt en je bent samen met je publiek. Alles speelt zich 'live' af en iedere vertelling is een eenmalige ervaring tussen verteller en publiek.
Als je een verhaal vertelt dat je woordelijk uit je hoofd hebt geleerd ben je volgens mij aan het reciteren of aan het toneelspelen.
Bij het re-citeren eer en leer je een tekst uit het hoofd die qua levenswijsheid of religie zo belangrijk is dat je ervan uit gaat dat iedere aanpassing een verlies van de waarde van het verhaal betekent. Je bent dan als verteller dan een doorgeefluik voor een grote denker of de grondlegger van een religie.
Bij toneelspel leer je ook dikwijls een toneeltekst letterlijk uit het hoofd. Je hebt dan wel de vrijheid om zelf, of aan de hand van een regisseur, de tekst op een eigen manier uit te beelden, maar je blijft binnen het strakke kader van de tekst.
Natuurlijk laat de werkelijkheid van het verhalen vertellen zich niet zo strak indelen: er zijn allerlei overgangsvormen zoals bijvoorbeeld cabaret, poppenkast, liederen, speelfilms, maar het is toch handig om hier en daar wat lijnen te trekken.
Bij het voorlezen is er sprake van een gesloten tekst van een persoonlijke auteur. Zo'n tekst is meestal tot in detail uitgewerkt en is daarom voor een verteller over het algemeen niet interessant om op eigen manier neer te zetten. De vrijheid van de verteller doet snel geweld aan de persoonlijke tekst van de auteur.
De voorlezer houdt zich aan de gesloten tekst van de auteur en probeert die zo goed mogelijk op de toehoorder(s) over te brengen. De tekst blijft direct in beeld en dat geeft rust en veiligheid. Daarmee lijkt voorlezen makkelijker dan vertellen, maar ook goed voorlezen is een kunst!
De verteller moet dus op zoek naar teksten met een open structuur waarbij allerlei zaken zelf ingekleurd moeten worden, en die vindt hij vooral in allerlei vormen van volksverhalen die niet alleen schriftelijk, maar dikwijls ook mondeling overgeleverd zijn.
Dans en muziek: broer en zus van de vertelkunst
Bij volksverhalen moet je bedenken dat die in onze tijd ook nog steeds gerecycled worden of nu ontstaan. De opkomst van internet heeft heel veel verhalen bereikbaar gemaakt en het delen van videoverhalen is alledaagse kost. Ik houd me in mijn site voornamelijk bezig met vertelbare teksten en beeldverhalen komen alleen ter sprake als die de tekst ondersteunen. Liederen en verhalen op muziek neem ik in mijn website ook nauwelijks mee. Muziek en ritme vormen weliswaar het hart van iedere taal, en zijn - net als dans - directe broers en zussen van de vertelkunst, maar het gebied is voor mij te groot om dat allemaal te neer te zetten. Overigens vind je in de Afrikaanse volksverhalen nog de meest complete vormen waarbij het vertellen één geheel is met muziek en dans.
Alle vormen van vertellen hebben met elkaar gemeenschappelijk dat ze een verhaal neerzetten. Ze hebben hun eigen favoriete tekstvormen. Ze hebben hun eigen beperkingen en sterke punten; ze hebben hun eigen moeilijkheidsgraad. Broer en zus dans en muziek mogen in onderstaande video's hun verband laten zien met de vertelkunst, maar daarna komt toch vooral vertellen aan het woord.
Broer dans
Links: De Oegandese komieken King Kong MC en Seeka Manala vertellen een dansverhaal: welke luier is het best?
Rechts: King Kong MC danst met Jaja Bruce op het nummer Mutjaka van Freeda.
Zus muziek
Links: Muziek is de ideale transporteur van hevige emoties. Hier de Zac Brown Band met de song Cold Hearted
Rechts: Zeg maar niets meer door André Hazes. Het drama van verbroken relaties is een thema van alle tijden.
Maar nu... vertellers aan het woord
Donna Washington: The laughing place (A Brer Rabbit tale).
Links een mooi verhaal van Donna Washington over Broer Konijn die zich weer eens uit een netelige situatie weet te redden. Hier zie je duidelijk de kracht van een vertelling waarbij de verteller qua beweging en mimiek het verhaal ondersteunt. De Broer Konijn verhalen zijn Afro-Amerikaans van oorsprong en hebben als hoofdpersoon een slimme overlever, iemand waarvan je tegenwoordig zou zeggen dat-ie streetwise is.
De term 'Broer' ('Brer') komt steeds voor in oudere Afro-Amerikaanse volksverhalen. Ik vind het grappig om te zien dat in de huidige rapcultuur een soortgelijke term gangbaar is: 'Bro' (Brother).
Rechts lijkt het of we het klassieke sprookje van De Kikkerkoning zullen horen, maar het heeft een onverwachte wending. Baba the Storyteller: The princes and the frog.
De bewegingen van Baba zijn rustiger en zijn mimiek is minder expliciet. Het kan een verschil in persoonlijke stijl zijn, maar de vertelsituatie is ook heel anders. Baba staat in een kleine setting met de camera dichtbij. Donna staat op een podium op afstand en laat haar mimiek 'vergroot' zien.
Bij beide video-opnames zien we geroutineerde vertellers die hun verhaal voor de camera doen. Het 'echte' publiek is niet in beeld en waarschijnlijk ook niet aanwezig. Voor het "inblikken" van een verhaal is dat wel praktisch want je hebt minder onverwachte elementen en je hebt minder problemen met de privacy van de toehoorders.